Μονοξείδιο του άνθρακα. Ο "ύπουλος δολοφόνος"

Το μονοξείδιο του άνθρακα (CO) αποτελεί προϊόν ατελούς καύσης οργανικών ουσιών. Είναι ένα αόρατο, άχρωμο, άγευστο, άοσμο, μη ερεθιστικό αλλά πολύ τοξικό/ασφυκτικό αέριο που παράγεται από την ατελή καύση οποιουδήποτε υλικού περιέχει άνθρακα, όπως βενζίνης, ξύλου, κάρβουνου, φυσικού αερίου, προπανίου, πετρελαίου, καπνού του τσιγάρου, μεθανίου, πλαστικού κλπ. Το μονοξείδιο του άνθρακα έχει μεγάλο συντελεστή διάχυσης, δηλαδή διαχέεται στο χώρο πολύ γρήγορα. Ειναι εύφλεκτο αέριο.

 Η δηλητηρίαση με μονοξείδιο του άνθρακα είναι μια ύπουλη κατάσταση, καθώς αυτό είναι άοσμο και δεν διακρίνεται στην ατμόσφαιρα όπως ο καπνός (αιθάλη). Τα πιο συνηθισμένα ατυχήματα αφορούν ανθρακωρύχους, οδηγούς οχημάτων που κοιμούνται μέσα σε αυτά με αναμένη μηχανή, επισκευές οχημάτων που γίνονται μέσα σε κλειστά γκαράζ, συσκευές οικιακής θέρμανσης όπως μαγκάλι, τζάκι η σόμπα σε χώρους που δεν αερίζονται επαρκώς, πυρκαγιές, αλλά και απόπειρες αυτοκτονίας.

Η τοξική δράση του μονοξειδίου του άνθρακα οφείλεται στην ικανότητά του να εκτοπίζει το οξυγόνο από τις θέσεις δέσμευσής του με την αιμοσφαιρίνη. Αυτό οφείλεται στην πολύ μεγαλύτερη χημική συγγένεια που έχει το μονοξείδιο του άνθρακα με την αιμοσφαιρίνη, σε σχέση με το οξυγόνο. Με τον τρόπο αυτό εμποδίζεται η ανταλλαγή των αερίων στο επίπεδο των ιστών και γρήγορα εμφανίζεται υποξία.
Καθώς αυξάνει η συγκέντρωση του μονοξειδίου του άνθρακα στο αίμα, εμφανίζεται ναυτία, κόπωση και πονοκέφαλος. Πολύ χαρακτηριστικό είναι το βαθύ κόκκινο χρώμα που αποκτά το θύμα (σαν κεράσι), που είναι εμφανές και στο πρόσωπο. Στη συνέχεια το θύμα πέφτει σε κώμα και επέρχεται ο θάνατος. Οι ηλικιωμένοι, τα μικρά παιδιά και οι πάσχοντες από καρδιοαναπνευστικές παθήσεις είναι πολύ πιο ευάλωτοι στις τοξικές επιδράσεις του μονοξειδίου του άνθρακα.

Εκτός από την οξεία δηλητηρίαση και η χρόνια δηλητηρίαση είναι πιθανή, όταν π.χ. μια οικιακή συσκευή εμφανίζει ελαττωματική λειτουργία και τα επίπεδα του μονοξειδίου του άνθρακα αυξάνουν μεν, αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό ώστε να επέλθει κώμα. Ο γιατρός πρέπει να υποπτεύεται τη χρόνια δηλητηρίαση με μονοξείδιο του άνθρακα, όταν περισσότερα από ένα μέλη της ίδιας οικογένειας εμφανίζουν συμπτώματα, όπως κόπωση, ναυτία και πονοκεφάλους.
Όταν κάποιος ανακαλύψει ένα άτομο που είναι πολύ πιθανόν να έχει δηλητηριαστεί με μονοξείδιο του άνθρακα θα πρέπει να προβεί στις ακόλουθες ενέργειες. Το θύμα θα πρέπει να μεταφερθεί το συντομότερο σε χώρο που αερίζεται καλά. Αν το θύμα δεν εμφανίζει αυτόματη αναπνοή ή δεν ψηλαφάται σφυγμός, ακολουθείται η διαδικασία της καρδιοαναπνευστικής αναζωογόνησης. Με γρήγορες κινήσεις θα πρέπει ο χώρος που συνέβη το ατύχημα να αεριστεί καλά και να γίνει προσπάθεια εντοπισμού της πηγής του μονοξειδίου του άνθρακα, ώστε να διαφυλαχθεί η ασφάλεια των διασωστών.

 Συνηθισμένες πηγές

Οποιαδήποτε συσκευή εργαλείο ή μηχάνημα που χρησιμοποιεί καύσιμη ύλη, μπορεί να παράγει επικίνδυνα επίπεδα του αερίου μονοξειδίου του άνθρακα, όπως: Αυτοκίνητα, θερμάστρες αερίου, ψησταριές με κάρβουνα, χορτοκοπτικές μηχανές, τζάκια και θερμάστρες ξύλου, κλίβανοι υγρών καυσίμων, βενζινομηχανές, αντλίες, γεννήτριες, καπνός όλων των τύπων φωτιάς κα.
Συνηθισμένοι χώροι που μπορούν να μολυνθούν από μονοξείδιο του άνθρακα ειναι : Γενικά περιορισμένοι χώροι γύρω από φορητές συσκευές και μηχανήματα, συνεργεία αυτοκινήτων, χυτήρια, αίθουσες με φωτιές που αερίζονται φτωχά, φτωχά αεριζόμενα πάρκιγκ αυτοκινήτων, περιορισμένοι χώροι όπου λειτουργούν ανυψωτικά μηχανήματα κα.
Επειδή το μονοξείδιο του άνθρακα έχει περίπου το βάρος του αέρα, διαχέεται σ όλα τα ύψη του χώρου που καταλαμβάνει και δεν ανέρχεται μόνο στα ψηλότερα επίπεδα όπως ο καπνός.
Η συγκέντρωση του μονοξείδιο του άνθρακα εκτιμάται σε ppm (parts per million, δηλαδή μέρη όγκου αερίου ανά εκατομμυριο μέρη όγκου αέρα).

Τι επιδράσεις έχει στον άνθρωπο η έκθεση σε μονοξείδιο του άνθρακα

Το μονοξείδιο του άνθρακα εισερχόμενο στον οργανισμό του ανθρώπου από τους πνεύμονες συνδυάζεται προνομιακά με την αιμοσφαιρίνη - την ουσία του αίματος που μεταφέρει το οξυγόνο στους ιστούς και τα όργανα του σώματος - σχηματίζοντας ανθρακοξυαιμοσφαιρίνη (COHb), αντικαθιστώντας το οξυγόνο και μειώνοντας έτσι δραματικά την ικανότητα του αίματος να μεταφέρει οξυγόνο στους ιστούς και τα όργανα. Το αίμα έχει την τάση να ενώνεται 200-240 φορές πιο γρήγορα με το μονοξείδιο του άνθρακα απ ότι με το οξυγόνο. Ετσι σχετικά ελάχιστες συγκεντρώσεις του αερίου στο περιβάλλον μπορεί να επιφέρουν τοξικές συγκεντρώσεις στο αίμα.
Αλλά το μονοξείδιο του άνθρακα ειναι επίσης ένα αθροιστικό δηλητήριο. Αυτός είναι ο λόγος που χαμηλές συγκεντρώσεις στην ατμόσφαιρα μπορεί να συσσωρεύονται στο αίμα του θύματος στη διάρκεια ενός χρονικού διαστήματος με σοβαρά ή θανατηφόρα αποτελέσματα.
Η αιμοσφαιρίνη των εμβρύων συνδυάζεται περισσότερο πρόθυμα με το μονοξείδιο του άνθρακα απ ότι η αιμοσφαιρίνη των ενηλίκων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα μερικές φορές τον θάνατο του εμβρύου σε μη θανάσιμες εκθέσεις της μητέρας σε μονοξείδιο του άνθρακα.
Ακόμη και αν το θύμα συνέλθει μετά από δηλητηρίαση από μονοξείδιο του άνθρακα, ισχυρές δόσεις μπορεί να βλάψουν μόνιμα ιστούς του σώματος που απαιτούν μεγάλες ποσότητες οξυγόνου, ιδιαίτερα τον εγκέφαλο και την καρδιά.

Τα παιδιά έχουν υψηλότερους ρυθμούς μεταβολισμού και χρειάζονται περισσότερο οξυγόνο από τους ενήλικες, γι αυτο και ειναι πιο ευπρόσβλητα σε δηλητηρίαση από μονοξείδιο του άνθρακα. Σε παιδιά οι δηλητηριάσεις από μονοξείδιο του άνθρακα μπορεί να οδηγήσουν σε νευρολογικά προβλήματα, απώλεια μνήμης, μαθησιακές δυσκολίες, προβλήματα ανάπτυξης και αλλαγές στην προσωπικότητα.
Γενικά η σοβαρότητα των παρατηρούμενων συμπτωμάτων αντιστοιχεί περίπου με τα επίπεδα COHb στο αίμα. Ομως η κατάταξη των θυμάτων ως προς τη σοβαρότητα της κατάστασής τους δεν πρέπει να βασίζεται πρωταρχικά στα επίπεδα COHb, τα οποία θεωρούνται σήμερα σαν φτωχός δείκτης του βαθμού βλάβης του ανθρώπινου οργανισμού και πιθανώς παραπλανητικός. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις θυμάτων με μηδενικά επίπεδα COHb, που παρουσίασαν νευρολογικές διαταραχές που κυμαίνονταν από μερική παράλυση μέχρι κώμα.

Τα συμπτώματα δηλητηρίασης από μονοξείδιο του άνθρακα

Αν και συνήθως ποτέ δεν παρουσιάζονται τα ίδια συμπτώματα, μεταξύ των περισσότερο συνηθισμένων αρχικών συμπτωμάτων οξείας δηλητηρίασης από μονοξείδιο του άνθρακα ειναι πονοκέφαλος, ζαλάδα, σφίξιμο στο στήθος, αίσθημα κόπωσης, υπνηλία, ναυτία, εμετός, σφίξιμο στο μέτωπο και αφηρημάδα. Η αναγνώριση των πρώϊμων προειδοποιητικών σημάτων ειναι δύσκολη, διότι αυτά δεν ειναι ειδικά, αλλά συνήθως συγχέονται με συμπτώματα άλλων ασθενειών όπως κρυωμάτων, γρίππης ή τροφικής δηλητηρίασης. Η σύγχυση και η αδυναμία μπορούν να εμποδίσουν τα θύματα να διαφύγουν από το επικίνδυνο περιβάλλον, ενώ η καταβολή του θύματος μπορεί να συμβεί μέσα σε λίγα λεπτά. Η διατήρηση ανοιχτών πορτών ή παραθύρων και η λειτουργία ανεμιστήρων δεν εξασφαλίζει την διατήρηση των συγκεντρώσεων του μονοξειδίου του άνθρακα σε ασφαλή επίπεδα.
Καθώς η έκθεση αυξάνει, το θύμα χάνει την ικανότητα συντονισμού των μελών του, αισθάνεται αδυναμία και σύγχυση. Εν συνεχεία μπορεί ν ακολουθήσουν σπασμοί, χάσιμο των αισθήσεων, κώμα και θάνατος. Υψηλές συγκεντρώσεις μπορεί να οδηγήσουν σύντομα στο θάνατο χωρίς σημαντικά προειδοποιητικά συμπτώματα.
Ενα σημάδι που μπορεί να μας κάνει να υποπτευθούμε δηλητηρίαση από μονοξείδιο του άνθρακα ειναι το εάν και κάποιος άλλος ή άλλοι στο ίδιο κτίριο έχουν τα ίδια συμπτώματα (περιλαμβανομένων των κατοικιδίων ζώων - μάλιστα αυτά ειναι πιο ευπρόσβλητα από τους ανθρώπους στο μονοξείδιο του άνθρακα λόγω του μικρότερου μεγέθους και των υψηλότερων ρυθμών μεταβολισμού και επομένως αναπτύσσουν συμπτώματα πιο φανερά και πιο σοβαρά, συγχρόνως ή και νωρίτερα από τους ανθρώπους).
Η σοβαρότητα των συμπτωμάτων έκθεσης σε μονοξείδιο του άνθρακα διαφέρει σημαντικά από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από την συγκέντρωση του μονοξειδίου του άνθρακα στο περιβάλλον, πόσο διάστημα διαρκεί η έκθεση, τον φόρτο εργασίας και τον ρυθμό αναπνοής, την ηλικία, το φύλο, το βάρος και την συνολική κατάσταση υγείας του ατόμου.
Ατομα με προβλήματα καρδιάς ειναι ιδιαίτερα ευαίσθητα σε δηλητηρίαση από μονοξείδιο του άνθρακα, καθώς και τα βρέφη, οι ηλικιωμένοι, και τα άτομα με αναπνευστικά προβλήματα. Η κατανάλωση αλκοόλ και βαρβιτουρικών μπορεί ν αυξήσει την επίδραση του αερίου στην υγεία. Οι καπνιστές έχουν μεγαλύτερα ποσοστά ανθρακοοξυαιμοσφαιρίνης στο αίμα τους από τους μη καπνιστές και επομένως αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο δηλητηρίασης από εκθέσεις σε μονοξείδιο του άνθρακα.

Συγκέντρωση (ppm) Χρόνος εισπνοής και συμπτώματα
0-1 ppm Κανονικά επίπεδα στο περιβάλλον
9 ppm Μέγιστη επιτρεπόμενη βραχυπρόθεσμη συγκέντρωση σε κατοικημένη περιοχή
25 ppm Μέγιστη έκθεση TWA στον χώρο εργασίας
50 ppm Μέγιστη επιτρεπόμενη έκθεση στον χώρο εργασίας
200 ppm Ηπιος πονοκέφαλος, κόπωση, ναυτία και ζάλη
400 ppm Σοβαρός πονοκέφαλος - ένταση των άλλων συμπτωμάτων. Απειλή κατά της ζωής μετά από 3 ώρες.
800 ppm Ζάλη, ναυτία και εμετός μέσα σε 45 λεπτά. Χάσιμο των αισθήσεων μέσα σε 2 ώρες, θάνατος σε 2 με 3 ώρες.
1600 ppm Πονοκέφαλος, ζάλη και ναυτία μετά από 20 λεπτά. Χάσιμο των αισθήσεων μετά από 30 λεπτά. Θάνατος μέσα σε 1-2 ώρες.
3200 ppm Πονοκέφαλος, ζάλη και ναυτία μετά από 5-10 λεπτά. Χάσιμο των αισθήσεων μετά από 30 λεπτά. Θάνατος μέσα σε 1 ώρα.
6400 ppm Πονοκέφαλος, ζάλη και ναυτία. Θάνατος σε 25-30 λεπτά.
12.800 ppm Αμεσες επιπτώσεις, χάσιμο των αισθήσεων και θάνατος σε 1-3 λεπτά.

Μέτρα προφύλαξης από δηλητηρίαση από CO

Χρήση των ψησταριών με κάρβουνα μόνο σε εξωτερικούς χώρους. Ποτέ μη τις χρησιμοποιείτε ή αποθηκεύετε κάρβουνα (ακόμη και αν φαίνονται σβησμένα) μέσα στο σπίτι ή σε γκαράζ ή σε κλειστό χώρο. Τα κάρβουνα παράγουν πολύ υψηλά επίπεδα CO και μπορούν να ξανανάψουν αρκετές ώρες αφού σβηστούν, παρά την εμφάνισή τους σαν σβησμένα.
Ο κίνδυνος παραμονεύει και τους θερινούς μήνες από την χρήση φορητών συσκευών όπως ψησταριές, φωτιστικά κα σε σκηνές κάμπιγκ, κατασκηνώσεων, τροχόσπιτα, κλειστές καρότσες οχημάτων κλπ.
Τα μικρά βιομηχανικά ανυψωτικά μηχανήματα που λειτουργούν σε κλειστούς χώρους αντιπροσωπεύουν έναν σημαντικό κίνδυνο δηλητηρίασης από CO. Η προληπτική-περιοδική συντήρηση και ρύθμιση της μηχανής ειναι ουσιαστική για την μείωση της παραγωγής CO κατά την διάρκεια λειτουργίας αυτών των μηχανημάτων.
Οι εργαζομενοι πρέπει να ειναι εκπαιδευμένοι ν αναγνωρίζουν τα συμπτώματα δηλητηρίασης από CO, καθώς και οποιεσδήποτε συνθήκες μπορεί να οδηγήσουν σε σχηματισμό ή συσσώρευση μονοξειδίου του άνθρακα.
Ποτέ μην χρησιμοποιείτε μικρές βενζινοκίνητες μηχανές και εργαλεία σε κλειστούς χώρους, εκτός αν η κινητήρια μονάδα μπορεί να τοποθετηθεί σε εξωτερικό χώρο και μακρυά από εισόδους εξαερισμού. Χρήση ή δυνατόν άλλων εναλλακτικών λύσεων, όπως συσκευών που λειτουργούν με ηλεκτρισμό ή πεπιεσμένο αέρα.
Μερικά επαγγέλματα παρουσιάζουν έναν ιδιαίτερο κίνδυνο αυξημένων επιπέδων συγκέντρωσης CO όπως: εργαζομενοι με ασετυλίνη, με χάλυβα, με οργανικές χημικές ουσίες, με αιθάλη, εργαζομενοι διυλιστηρίων πετρελαίου, βιομηχανίας πολτού και χάρτου, σε ζυθοποιεία, σε χώρους κλιβάνων και λεβητών, οι φύλακες διοδίων και σηράγγων, οι τεχνικοί συνεργείων αυτοκινητων, οι χειριστές μηχανών ντίζελ, οι εργαζομενοι σε δεξαμενές, εργάτες ορυχείων κλπ. 

http://panacea.med.uoa.gr/topic.aspx?id=246
http://www.kybernografoi.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=52